Afscheid nemen samen met kinderen

We zaten aan tafel voor de voorbereiding van de afscheidsdienst. Dochter, twee zonen en ik. Vader was onverwachts overleden. Op hoge leeftijd, dat wel. Maar hij was tot het laatst toe zelfstandig gebleven en nog best gezond. Na het overlijden van moeder had hij moedig zijn draai gevonden in het leven. Hij leefde sober, was het liefste te vinden in zijn werkschuur en genoot van zijn kinderen en kleinkinderen. Met opa naar de Efteling, opa die kapotte fietsen maakte of opa die slagroom op zijn gezicht spoot – een kerstman om op te eten. Ondanks de schrik door het onverwachte overlijden, gingen de herinneringen over opa en de kleinkinderen al snel over tafel.

Laat je kinderen niet thuis

‘Wat zullen we gaan doen voor de kleinkinderen tijdens de afscheidsdienst?‘ vroeg ik het drietal. De dochter keek wat ongemakkelijk voor zich uit. ‘Ik denk dat het beter is dat ik mijn dochtertje thuis laat. Ze is bijna drie en kan soms best boos zijn. Dat leidt alleen maar af.’ Deze zin, in welke variant dan ook, hoor ik vaak als ik met een familie in gesprek ben. Kinderen zouden de dienst afleiden, omdat ze soms moeilijk kunnen stilzitten, omdat ze lawaai maken, of omdat we het verdriet dat je kunt voelen tijdens een dienst hen maar beter kunt besparen... Nee, dus. Mijn tip en advies uit de grond van mijn hart: laat je kinderen niet thuis, hoe klein ze ook zijn. Neem ze mee. Ook zij hebben het nodig om afscheid te nemen van opa of oma, vader of moeder. En nee: ze begrijpen misschien niet ieder woord dat klinkt, maar ze voelen aan wat er gebeurt. Ze gaan mee op de stroom van energie tijdens een afscheidsdienst; een ‘beweging’ die aanwezigen helpt het lichaam van een dierbare los te laten en de band die zij hebben met hem of haar te ervaren en mee te nemen in hun toekomst.

Laat je kinderen niet thuis, maar neem ze mee. Geef ze de gelegenheid om op hun eigen manier afscheid te nemen. Dat kan in de week vooraf als voorbereiding op de uitvaart, tijdens de afscheidsdienst zelf en naderhand als moment om te herinneren. Als ik voorga in een dienst waar kinderen aanwezig zijn, dan voel ik altijd dat zij op hun manier alles meebeleven. Dat ook zij het nodig hebben om daar te zijn. Dus ook de kleine driftkop van drie is meer dan welkom tijdens het afscheid van haar opa, verzekerde ik de moeder tijdens ons voorbereidingsgesprek.

Afscheid nemen samen met kinderen: tips en adviezen

Graag open ik op RememberMe.nl mijn bescheiden schatkist aan tips en adviezen om samen met jonge kinderen afscheid te nemen.

Tips om met kinderen een uitvaart voor te bereiden

• Wees open en eerlijk tegen kinderen. Vertel wat er is gebeurd en gebruik daarbij duidelijke woorden, zoals ‘dood’, ‘kist’ of ‘lijkauto’. Indien mogelijk, bedenk dan van tevoren hoe je het de kinderen gaat vertellen. Dat helpt bij het kiezen van je woorden.
• Nodig kinderen uit iets te doen: een kunstwerk maken, opa’s speciale cake bakken, de kist versieren. Het helpt kinderen om te ‘rouwen met hun handen’. Wij volwassenen zijn zo gewend aan de gedachten in ons hoofd, dat we vergeten zijn, dat we ook met andere delen van ons lichaam kunnen ‘denken’.
• Als kinderen ouder zijn: ga met hen in gesprek over wat zij graag zouden willen doen, zien of horen in een afscheidsdienst. Misschien is een kleinzoon wel heel goed op de computer en wil hij maar wat graag een fotopresentatie maken in PowerPoint.
• Leg uit waarom er vreemde mensen in huis zijn en - minstens zo belangrijk – geef kinderen de ruimte en gelegenheid om bij die vreemde ogen uit de buurt te blijven.
• Weet/ervaar dat kinderen anders omgaan met verdriet dan volwassenen. Dat opa ineens is dood gegaan, is natuurlijk heel erg. Maar voetballen of met lego spelen is nog steeds net zo leuk als gisteren.

Tips voor kinderen tijdens de afscheidsdienst

• Vraag iemand uit de familie om tijdens de dienst de kinderen persoonlijk te begeleiden. Die mee opstaat als er een naar de wc wil, die uitlegt wat er gebeurt, die - mocht een kind echt veel lawaai maken - hem/haar even meeneemt. Dit geeft de ouders de gelegenheid om zelf met aandacht afscheid te nemen.
• Geef ruimte aan de beleving van het kind. Maak in de aula een hoekje waar ze kunnen tekenen, spelen of knutselen. Als ze willen, kunnen ze iets voor opa maken, dat bij de kist wordt gelegd.
• Neem hun favoriete speelgoed of knuffel mee.
• Betrek ze bij het afscheid. Ga samen kaarsjes aansteken, verstop de snoepjestrommel van opa die ze tijdens de dienst mogen gaan zoeken en later uitdelen, lees een verhaal voor, laat ze bellenblazen en praat met ze tijdens de dienst. Er is zoveel mogelijk om kinderen letterlijk en figuurlijk ruimte te geven.
• Geef kinderen na afloop van de dienst de gelegenheid om zich te ontladen. Volwassenen ontladen zich ook na afloop van een dienst. In de koffiekamer van een crematorium klinken hun stemmen dan harder en harder. Kinderen ontladen zich door te rennen, te roepen en ja, ook door boos te zijn, te ‘zeuren’ en te huilen. Het hoort er gewoon bij.

Tips om samen met kinderen te herinneren 

Een herinnering aan opa in de Efteling of de baard van slagroom op zijn gezicht. Als ik een familie begeleid, dan probeer ik samen met hen boven tafel te krijgen wat zij nodig hebben om afscheid te nemen. Dit soort spraakmakende herinneringen aan opa horen hier wat mij betreft zeker bij. Het zijn de glimlachen op het gezicht die blijven. Ze stralen de warme genegenheid uit die opa had voor zijn kleinkinderen. Tijdens de afscheidsdienst worden zo de eerste zaadjes geplant voor een goed en liefdevol herinneren.
Maar ook na de uitvaart zijn er nog tal van mogelijkheden om samen met de kinderen te herinneren. Hier volgen een aantal tips.

• Maak een schatkist met spulletjes van en over opa.
• Richt thuis een tafel of hoekje in voor opa.
• Lees samen boeken over dood gaan. Voor vele leeftijden is er wat.
• Maak een opa-boekje. Dat is een boekje waarin het kind alles van en over opa en over het overlijden kan opschrijven of tekenen.
• Bereid een opa-maal, een maaltijd met eten wat ze altijd bij opa aten.

Wees open en eerlijk

De belangrijkste tip is ten slotte de tip waarmee ik begon. Wees open en eerlijk. Voel wat een kind nodig heeft: nabijheid of afstand. Geef hem of haar de ruimte om om te gaan met het verlies. Daarbij hoort ook dat een kind jouw verdriet ziet. Dat het ‘normaal’ is om te huilen, maar dat het niet per se hoeft. Want iemand herinneren is niet alleen verdrietig, maar soms ook grappig en leuk. En soms is het kind het ook gewoon even helemaal vergeten.